Skawatsí:ra teionatohétston ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa kaká:rare tsi na’kontí:iere tsi ní:ioht tsi sakón:ronke ne Kanien’kéha aotiwén:na tánon tsi niionkwarihò:ten
Mohawk Translation by
Mary Arquette – Iotenerahtatenion
and Dorothy Lazore – Karihwénhawe
Click to read the English Version
“Kaniehtónkie Kanien’kéha kén:ton ‘nó:nen ioteniehtaténion, tsi ní:ioht ne teionien’kwatá:se,’” wa’ì:ron Marjorie Kaniehtónkie Barnes Skidders ’79, M’90, iakonakerá:ton akohsera’kéhkha niwahsontò:ten Tsiothohrkó:wa niwenhni’tò:ten, Á:nen Barnes ’80 tánon Tony Barnes ne konwaién:’a. “Ne ake’nisténha akorihwá:ke tsi nikarì:wes wakenakerá:ton teionien’kwatáse, nè:’e aorì:wa ne akhshén:na kaká:ratons tsi nikahá:wi wakenakerá:ton.”
Skidders, kià:tare ne Ahkwesáhshne Kanien’kehá:ka Kanakerahtsherá:ien, ieià:tare ò:ni ne thiionkwehonwehtsherá:te Laurentian kahwatsiratákie tehontahshóntere ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa. 1979, Skidders, skáthne ne ako’nisténha Á:nen tánon akohtsì:’a Barbara A. Barnes M’79, wa’tkonthahíta wa’kontihahó:kten ne wa’tkonwatínonhwará:ton wa’otihiatonhseraién:ta’ne tánon wa’kontiié:na ne aoná:wen Roia’tatokénhti Rorén Aotihiatónhsera tsi wa’tkontóhetste.
“Shikeksà:’a wa’kateweienste ne É:neken Nonkwá:ti Tekà:nere Ratíhsere ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa,” wa’ì:ron Skidders. “Nó:nen ié:keskwe tsi ionteweienstahkhwa’kó:wa rati’terón:ton, wa’kanonhtonnión:ko, ‘Hen, í:kehre akateweienstá:na kén:tho.’” Shontaiontáhsawen sha’ontéweienste ne Cazenovia Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa. Skidders í:iah teiakothontá:ton ne Tsi Tkahio’tsísto Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa aiakoteweienstá:non tánon wa’erihwanòn:we’ne ákte nón:we iaonsaiontéweienste Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa aiontéweienhste ne ioiánere aierahstánion. Oh nà:ken, ó:nen ia’kiontóhetetste tékeni wa’akohiatonhseraién:ta’ne ne ahonwatirihónnien, énska ne SUNY Potsdam tánon thiká:te ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa.
Skidders taiontáhsawen wa’ontéweienste nahonwatirihónnien, wá:enhre aiakoia’takéhnha tóka shí:ken í:iah tha’taiontóhetste ne aierahstánion aiakohiatonhseraién:ta’ne takaié:ri’ne tsi na’é:iere. Ón:ton wahonwatirihónnien tánon ohén:ton wa’kié:ta’ne ne Ahkwesáhshne Rontatewenní:io Tsi Ionteweienstáhkhwa, Ahkwesáhshne Kanien’kéha Tsi Ionteweienstáhkhwa ratiia’takwe’ní:io, tánon ne Franklin County BOCES ratíhsere. Skidders nahè:’a taieniarotáhrhoke ne Ahkwesáhshne Kanien’kéha Kanakeráhtshera raotihiatónhsera, Indian Time, iehiatonhserakwatákwas.
Nè:’e ne ako’nisténha, ne aontaiako’nikonhratihéntho aieié:na ne akohiatónhsera ne ahonwatirihónnien, sénha teiokierónnion tánon iononhwáktat. “Ake’nisténha, kióhton niiakowiraién:tahkwe,” wa’ì:ron ne Skidders, “tánon ká:nik akwé:kon ronteweiénstha tánon ókiake tehonatohétston, saionteweienstà:na wa’akohiatonhseraién:ta’ne ahonwatirihónnien.” Barnes skáthne ne áhsen nihá:ti – Jean Herne ’80, Rita Jacobs ’80, tánon Louise Cook ’84 – ia’kontahsónteren wa’kontíhsa ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa bachelor’s aotihiatónhsera ne tsi ionteweienstahkhwaniónhkhwa thonwatirihonnién:ni Ahkwesáhshne nón:we ne 1979 tánon akwé:kon ne kaié:ri nikón:ti wa’otihiatonhseraién:ta’ne ahonwatirihónnien ne Kanien’kéha owén:na.
Barnes ia’kiontóhetste ne Atón:wa Onkwehón:we Tsi Ionteweienstáhkhwa, énska ne é:so kanonhsó:ton ne ronwati’terontáhkhwahkwe ne tsi ionteweienstáhkhwa rontekià:thahkwe ne Othorè:ke Ohstoronon’kéhshon ne 19th tánon 20th teiohsénhseronte. Skáthne ne tewen’niawe’ékhon ne Onkwehón:we tánon Kiokierénhton Kanakerahtsherakè:ron ratiksa’okòn:’a tsi iohwentsiatákie, tho nón:we wahshakotíhkwa ne akowén:na, tsi nahò:ten kiakawehtáhkwen tánon tsi iehwatsí:raien. Kí:ken Koráhne tánon Ohstoronòn:ke Kakoráhtshera wahonwatiríhon kí:ken tsi ionteweienstahkwaniónhkhwa iahonwatiia’ténhawe, tahonwatikháhshi ne raotihwá:tsire. Ká:nik ahón:newe ne tsi ionteweienstáhkhwa é:so wahonwatikenhren’serón:ni. Kwáh ísi nón:we tsi wahonwanakié:sahte wahonhkhwísron ne aonsahoti’nikónhrhen raotiwén:na tánon tsi nahò:ten thonehtáhkwen. Kí:ken na’teiotenonhianíhton tsi nikiawèn:’en tethatika’én:iens sénha kí:ken nahè:’a wahatitshén:ri tenwen’niáwe ní:kon í:iah tekaierón:ni ronwatiia’táten raonathentà:ke tsi nón:we nikanonhsó:tahkwe ne tsi ronwati’terontáhkhwa ne tsi ionteweienstáhkhwaniónhkhwa ne Ohstoronon’kéhshon tánon Koráhne.
“Akwé:kon tsi ní:kon iokwèn:rare ne Ohstoronón:ke tánon Koráhne wahatironhiá:ken kí:ken tsi teka’nikónhrhare” wa’ì:ron ne Skidders. Nahè:’a wa’ewennahnó:ten tsi nahò:ten karihwatákie ne raotiheiónhtshera ne kióhton nihá:ti ratiksa’okòn:’a ne Rosebud Sioux Tribe sahatiié:na tsi nón:we thatì:teron ne eh nón:we ionsahonwatiia’táta. Kí:ken ratiksa’okòn:’a tho ratiia’tarákie ne énska tenwen’niáwe sha’té:kon niwáhsen nihá:ti ronwatírio ne énska tenwen’niáwe niiohserà:ke ontóhetste ne Carlisle nón:we, Pennsylvania’s Carlisle Onkwehón:we Tsi Thotiio’ténhstha Tsi Ionteweienstáhkhwa. Ne Ohiarí:ha 2021, tsiá:ta tenwen’niáwe ratiia’tatárion wahatithsén:ri ne Cowessess Thiionkwehonwehtsherá:te Kiokierénhton Kanakeráhtshera ákta ne Marieval Onkwehón:we Tsi Thonwati’terontáhkhwa Tsi Ionteweienstáhkhwa nón:we ne Saskatchewan, tsi niká:ien ne Tehatiiahshóntha Ononhshatokenhtì:ke ronahtenkia’tón:ne tsi na’tekiatonhserere ne 1899 tánon 1980. Tóhkara khó:’k sha’tékene tsi na’teiotenonhianíhton wahatitshén:ri ne tékeni tenwen’niáwe nihá:ti í:iah tekaieronnítston ratiia’tatárion ne onkwehón:we ratiksa’okòn:’a wa’karihwíneken’ne tsi nón:we niiokwèn:rare ne nè:’e shá:ka tsi nón:we thonwati’terontáhkwahkwe tsi ionteweienstáhkhwa ne British Columbia.
“Árane ne Koráhne nonkwá:ti, rotirihwaié:nen tánon shonatathrewáthon,” wa’ì:ron ne Skidders. Skidders wa’erihwanòn:we’ne tsi niwentó:re aiehthá:rahkwe kí:ken tsi na’teiotenonhianíhton tsi niiawèn:’en kwáh akaónha akoká:ra tsi niiawèn:’en, iakoterièn:tare ne ako’nisténha iakoten’nikonhrahniratón:ne tsi nahshakotiié:sahte ne Kanón:no Ohstoronòn:ke Atón:wa Onkwehón:we Tsi Ionteweienstáhkhwa shiieksà:’a.
“Í:iah tehonwatirihwá:wi Kanien’kéha tóka ò:ni Shotinontowanen’á:ka tóka ò:ni Onenio’te’á:ka ahontá:ti – tóka ò:ni thiká:te ne onkwehonwehnéha owén:na,” wa’ì:ron ne Skidders, iakoienà:’on ne tsi ionteweienstáhkhwa aohiatónhsera iorihwahnirá:ton ne ratiksa’okòn:’a ne Shotinontó:wane, Kanien’kehá:ka tánon Oneio’te’á:ka Kanakeráhtshera ronwatihnhè:se, iotká:te é:so iohserá:ke, í:iah tha’tehshonatátken ne raotihwá:tsire.
“Ionhrónhkhahkwe sha’onhtén:ti nè:’ek tsi é:so wa’akowennón:ti.” wa’ì:ron Skidders. Nó:nen ne ako’nisténha sá:ionwe, entá:on’k saiontéweienste ne akowén:na, tsi nahò:ten kiakawehtáhkwen tánon tonsahontátken onhkarè:shon akohwá:tsire. Aronhákien tsi saión:ronke, iohrónhkhawkwe shiieksà:’a, tsi saiontkwatá:ko tsi niiakonhnhò:ten tánon shi ní:ioht shakotiiesáhton é:so iohserá:te ne Atón:wa Onkwehón:we Tsi Ionteweienstáhkhwa teiokierónnion tsi ní:ioht tsi tsiakonhnhékie.
“Sà:ionwe nè:’ek tsi teiakotténion ne ake’nisténha,” wa’erihwanòn:we’ne ne Skidders. “Iakowennónkion thó:ha akwé:kon. Iakókion tsi nahò:ten kiakawehtahkwén:ne tánon nè:’e aonhà:’a í:iah tehshonwatiienté:ris ne akohwá:tsire. Entá:on’k akwé:kon saiontéweienste tánon tonsahontakientéhrha’ne akwé:kon tsi nikarihò:ten.
Barnes í:iah tehonwatirihonnién:ni ne kióhton nihá:ti ronwatiio’okòn:’a ahontá:ti ne Onkwehonwehnéha, thó:nek én:iontste ne kanónhskon nó:nen ró:ne tehotíhthare nó:nen í:iah tha’tehonatonhontsió:ni ne ratiksa’okòn:’a ahoti’nikonhraién:ta’ne oh nahò:ten rotihtharáhkwen. Tsi nahò:ten ionnonhtónnion ne Skidders ako’nisténha wa’kiontákienhte tsi wa’ehnekì:ra, wa’ehné:kakahste. Nè:’e ne tahonwatihnhó:ton í:iah se’s teiakokiesén:ni tánon é:so iohserá:ke ontóhetste ó:nen wa’ekwé:ni wahonwatinó:ronhkwe ne ronwatinorónhkhwa.
“Ake’nisténha saiakehià:ra’ne,” Skidders iakè:iahre tsi na’teiakotakiénhton nè:’ek tsi kwáh ieká:ien tsi ronwatihseronnihákie ne kióhton nihá:ti iakowí:raien, ronwatikwatakwén:ni akwé:kon ahontkétsko, tahontskà:nhon, ahontikhwentà:’on, tánon ahonatateweienta’ónhake no:nen ne iakoia’takarénies entkatákhe.”
“Wa’onhkhwíshron tsi iakonhnhékie taionteweién:ton wa’thonwatíhshnie tsi nahò:ten iakoién:tahkwe tánon tsi nahò:ten wa’kiontóhetste,” wa’ì:ron Skidders. Iakawè:iahre ne ako’nisténha iaka’onweskwaníhahkwe aiewennahnó:ten tánon aionterennatahónhsatate. “Í:kehre akwé:kon ne iakwatate’ko’okòn:’a rotiká:raien tsi ní:ioht tsi teionkwatóhetste shontaionkwatehiahrónkie. Nè:’ek tsi enhsehià:rake akwé:kon tsi nahò:ten ò:ni ion’wesénhne, ienorónhkhwahkwe ne othé:nen aieweientéhta’ne tánon tsi niiawé:ta wa’onkhirihónnien tsi ní:ioht tsi kionhnhékie. Satéweienhst tánon tóhsa enhsatoríshen tsi saweientehta’onhákie – nè:’e kí:ken aonhà:’a kiakorihowá:nen.”
Tkaié:ri ónhte ne Barnes Kanien’kéha akohshén:na Karákwas kén:ton “she picks up or selects something.” Sha’akohiatonhseraién:ta’ne ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa, Barnes tánon Ahkwesáhshne akotsi’ó:kon wa’tkontiio’ténhserahkwe ne akontirihwahserón:ni ne Kanien’kéha owén:na aohiatonhsera’shòn:’a akakwatákwen tetsiarónhkwen nonkwá:ti ne tsi ionteweienstáhkhwa.
“Nè:’e kí:ken ne kiokierénhton” wahèn:ron ne shakorihonnién:ni Peter Ladd, ohén:ton í:rate ne iakotirihonnién:ni kwáh é:neken kiótte ratíhsere ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa tsi nikarì:wes ne 1970’s tánon 80’s. “Iorihowanén:ne ne tho shontakahá:wi. Ne ohén:ton tsi náhe, tóka Kanien’kéha enhsatá:ti átste enkiesaia’tón:ti.”
“Ionkwaterièn:tare onónha entkonkié:renhte entkontáhsawen tsi nahò:ten í:iah árok teká:ien,” iahatahsónteren Ladd. “Tsi wa’kiotíhkwa’te iorihowá:nen. Kí:ken wa’tewatté:ni wahatirihwaié:na kwáh tokèn:’en tsi iorihowá:nen, tánon í:iah ónhka tha’tetsiotonhontsióhon aiontéhen ne aontaiontá:ti ne onkwawén:na. Tahoti’nikonhratihéntho, í:kehre, sahoti’nikonhrahserón:ni kanatakwé:kon— iohsatstenhserá:ien,” wahèn:ron Ladd.
Kí:ken kaié:ri nikón:ti konnón:kwe takontáhsawen aonsontónhnhete ne Kanien’kéha owén:na. Tsi ranonhtónnion ne Ladd, “Kí:ken kiokierénhton kaié:ri nikón:ti wa’kontahónhsatate tsi nahò:ten kionehtáhkwen tánon tho wa’kontí:ren tsi ionateweienstonhákie ne Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa,” wahèn:ron. “í:kehre ne ì:’i akerihwá:ke, tsiorì:wa ne kwáh aonhà:’a wa’kio’tenhserísa’a tsi tho kia’tarákies kí:ken kaié:ri nikón:ti konnón:kwe wa’kheié:nawa’se ne aiotihiatonhseraién:ta’ne. Nè:’e kwáh iorihowá:nen tsi skáthne wa’onkwaió’ten.”
Ó:nen, nè:’e tsi kí:ken konnón:kwe tánon ronakiohkowá:nen Roia’tatokénhti Rorén Tsi Ionteweienstahkhwa’kó:wa – wa’thonwatiia’tóhetste ne iakotirihonnién:ni, akón:ten, ronwatiia’takéhnhas, tánon ohén:ton rón:nete rotiio’ténion ne Ahkwesáhshne, ókia’ke Kanien’kéha owén:na ratíhsere akwé:kon tsi nithotí:ions tánon tsi nithoné:non kanákere tetsiarónhkwen nonkwá:ti Ohstoronòn:ke tánon Koráhne nonkwá:ti tsi kanakeráhtshera. Tánon tsi ní:ioht ne Skidder’s ako’nisténha, tsi niká:ien saieié:na ne Ahkwesáhshne Kanien’kéha tsi niieia’tò:ten tsi saión:ronke ne akowén:na, tenwen’niáwe nihá:ti rati’terón:ton wahatikwé:ni sahatirihwahniráthon tsi roti’nikonhraién:ta’as tánon tonsahón:nehkwe tsi nahò:ten thonehtáhkwen tsi sahontéweienste ne Kanien’kéha.
Ne Skidders, aiako’nikonhraién:ta’ne ne Kanonhséshne tsi nihotiianerenhserò:ten aokoráhtshera tánon tsi nahò:ten thonehtáhkwen ne ahsén:nen watákie ne raotiná:ta tsiohnirá:ton tsi na’tehónteron ne Ahkwesáhshne Kanien’kéha tsi nihotirihò:ten tánon raotiwén:na. Tsi wa’onkià:taren ne Kanonhséshne wa’thontenonhwará:ton tánon tsi Kanakerahtsherakè:ron aokoráhtshera tánon wa’thiatstikáhwhane ró:ne Brian, Skidders wa’ónttoke tsi onkwawén:na aonhà:’a tkaia’takwe’ní:io ne sénha aiakoterièn:tarake tsi nihotirihò:ten tánon tsi ní:ioht tsi tehontenonhwaratónhkhwa. Brian Kanien’kéha ronwahshenná:wi shahrennákerate Tekanatsiásere (kén:ton “two buckets on top of each other”) tánon ne ronwarihwénhton tsi roiá:ner Orenrehkó:wa (kén:ton “mighty eagle”) tetsiá:ron ne kahshén:na iesewahtká:wen Kanonhséshne shahatóhetste ne oh naiá:wen’ne akó:ren ahonwahshén:nen Kanien’kéha tsi nihotirihò:ten.
“Í:iah tekahrónkha ne akewén:na,” wa’ì:ron Skidders, “nè:’e tsi akwé:kon tsi nahò:ten wakaterièn:tare Kanonhséshne tehontenonhwará:tons nikiawé:non tánon ne owenna’shòn:’a tahontá:ti onkié:nawa’se ne sénha é:so aonkwaterièn:tara’ne tsi nitewaia’tò:ten.”
Onkwaná:ta ronakia’tarò:ron ne Kanakerahtsherà:ke Ionten’nikonhroria’táhkhwa, Ahkwesáhshne, wa’kiakwahtharónnion aiakhihshennakará:tate akwé:kon ne ratiksa’okòn:’a ne thonwati’terontáhkhwa tsi ionteweienstáhkhwa wa’tewakerónnion wahonthahíta tsi niió:re ne Kanà:tsion Skidders wa’ontakia’tatshén:ri tho í:iete tánon taiewenníneken’ne kaié:ri nikawén:nake, “Tho nénkiere.”
“Wahón:nise tehonráhtats tenhonatatasénion ratihawinónkie ne kaión:ni tánon ratirihwenhá:wi tsi nón:we thèn:teron ne kaná:ta raononkwè:ta roiá:ner,” wahonwati’nikonhraientáhten Skidders. “Kwáh í:iah tewakaterièn:tare oh nonkié:ren tsi tho nà:kiere nè:’e tsi íkhshons takaráhtate, nè:’ek tsi wa’kanonhtonnión:ko, ‘enkkwé:ni tenkaráhtate ne thó: niió:re.’”
“Wa’khehró:ri ne khe’kèn:’a Leona, ‘entá:on’k thó: enhshè:sheke. Entá:on’k thó: enhshè:sheke ne istèn:’a akorihwá:ke.’”
Ne Koráhne Awenhnísera, Ohiarihkó:wa 1, 2021, sénha ronakiohkowá:nen ne 1500 raononkwè:ta ne Ahkwesáhshne Kanien’kehá:ka Rotinakeráhtshera wahonthahíta, ohén:ton rón:ne ken’nikanenhrà:’a ne ratitakhenónkie. Skidders tánon ne tehniiáhsen ronwanatere’okòn:’a Tehokáhion, 5 na’tehohseriià:kon, tánon Tarihó:waneh 6 na’tehohseriià:kon, wa’thonráhtate ne tékeni mile niió:re. Skidders iehá:wi ne ken’nikahna’tahtsherà:’a oien’kwa’ón:we í:wa enwatsha’áhton nó:nen ia’tenhontté:ni tsi ratitakhenónkie.
“Riiaterè:’a tho’nikonhrahsa’áhton tsi rahá:wi ne kanenión:ni,” wa’ì:ron. “Wa’kiakwaráhtate, tánon nó:nen ontó:kten, wa’thahshéntho. Kwáh í:kehre ónhte saiakwata’karí:tate.”
“Í:iah tha’tewakatonhontsió:ni akì:ron tsi ionkwatohetstonhákie, wa’onkhi’nikonhraientáhten, nè:’e tsi í:iah nonwén:ton tahskwé:ni tahsatóhetste ne thí:ken, nè:’ek tsi ientewatóhetste. Thí:ken tánon akwé:kon tsi niiákion ne Onkwehón:we, ionkhihró:ri aonsaionkwa’nikónhrhen tsi niionkhiierá:se tsi nikiawèn:’en ne skanèn:ra tsi ionkhi’kenhron’seronnì:’on. Í:iah thahskwé:ni tsí’k entehsatáhsawen kiokierénhton ensehsata’karì:tate.”
“Wentó:re ahsewennatshén:ri,” Skidders wa’onthró:ri, nè:’ek taionterihwáhtka’we tóka nón:wa, skén:nen akénhake rotiió’take ne akoná:ta ahatikwé:ni iahón:newe. “Nè:’e kén:ton tsi ní:ioht ne skén:nen,”ia’é:iehste, “tóka nón:wa í:iah kheká:ien, nè:’ek tsi í:kehre tóka nón:wa tho nón:we ioiánere aontaiontáhsawen.”
